بحران در بازار کار از عرضه تا تقاضا
به گزارش مجله 90 جعبه، بازار کار ایران در شرایط نامطلوبی به سر می برد که مهم ترین شاخصه های آن پایین بودن نرخ مشارکت و بالا بودن نرخ بیکاری است. براساس گزارش منتشره از سوی مرکز آمار ایران در سال 1398 نرخ مشارکت دربازار کار در میان جمعیت بالای 15 سال ایران 1/ 44 درصد بوده است.
این نرخ برای کشورهای منطقه خاورمیانه و آفریقا حدود 50 درصد و در کشورهای آسیای شرقی بالای 60 درصد است (بانک جهانی 2020). به علاوه در دو دهه گذشته همواره نرخ بیکاری دو رقمی بوده است. اما شرایط نامطلوب بازار کار برای تمام نیروی کار کشور یکسان نبوده است. در ایران یافتن شغل عموما برای زنان بسیار سختتر از مردان، و برای افراد تحصیلکرده سخت تر از نیروی کار بی سواد و کم سواد است. جدول نرخ مشارکت و نرخ بیکاری را در سال 1398 برای مردان و زنان برحسب سطح تحصیلات نشان می دهد.
همان گونه که در جدول مشاهده می شود نرخ بیکاری برای افراد بی سواد و کم سواد بسیار پایین است. به سخنی دیگر نیروی کار ساده در ایران در اشتغال کامل واقع شده است و نرخ بیکاری 3 تا 6 درصد عموما نشانگر دوران کوتاه جست وجوی کار برای کارگران ساده و کم سوادی است که گاه به گاه از یک فرصت شغلی به فرصت شغلی دیگری منتقل می شوند. گفت وگو با کارفرمایان در بخش های مختلف صنعتی، فعالیت های ساختمانی و خدماتی، نشانگر کمبود و سختی یافتن نیروی کار ساده در بیشتر شهرهای کشور است. این در حالی است که براساس برآوردهای غیررسمی، حدود یک میلیون نفر نیروی کار افغانستانی عموما به عنوان کارگر ساده و نیمه ماهر در ایران مشغول به کار هستند. در سال 1398 جمع مردان بیکار بی سواد و کم سواد (دارای تحصیلات ابتدایی و متوسطه) حدود 4/ 776 هزار نفر بوده است. باید توجه داشت که مردان بیکار بی سواد و کم سواد در استان های کشور توزیع یکنواختی ندارند. این گروه بیشتر در استان های محروم متمرکز هستند و به دلیل هزینه بالا و دیگر مسائل زندگی در شهرهای بزرگ، گرایشی به مهاجرت ندارند. براین اساس کمبود نیروی کار ساده در شهرهای بزرگ و استان های برخوردار شدیدتر از مناطق محروم کشور است.
اگر کارگران مهاجر افغانستانی از ایران خارج شوند، به اندازه کافی نیروی کار ساده برای جایگزینی این افراد در کشور وجود ندارد. باید در نظر داشت که نرخ بیکاری صفر به معنای بروز بحران در بازار کار است که هر کارفرما برای یافتن نیروی کار مورد نیاز با پیشنهاد مزد بالا، باید نیروی کار بنگاه دیگری را از چنگ رقیب بیرون بیاورد. در چنین شرایطی با افزایش شدید دستمزد ممکن است ادامه کار برای کارفرما ناممکن شود؛ و کارفرما تشویق شود که تا حد ممکن از شیوه های تولید سرمایه بر استفاده کند که نیاز چندانی به نیروی کار ندارد.
از زاویه دیگری می توان منطقا استدلال کرد که حضور نیروی کار افغانستانی در ایران خود دلیلی بر وجود مازاد تقاضا برای نیروی کار ساده در ایران است. به سخنی دیگر تقاضا برای کارگر ساده و نیمه ماهر بیش از عرضه آن است؛ در غیراین صورت، با بیکار ماندن نیروی کار افغانستانی، انگیزه برای مهاجرت به ایران به نحو قابل توجهی کاهش پیدا می کرد. با وجود حضور نیروی کار مهاجر در بازار کار ایران، نرخ بیکاری برای مردان بی سواد و کم سواد در سال 1398 به ترتیب 1/ 4 و 3/ 6 درصد بوده است.
در حال حاضر حضور نیروی کار افغانستانی در برخی از استان های کشور، از جمله مازندران، ممنوع اعلام شده است. یافتن نیروی کار ساده در استان نسبتا سخت است و کارفرمایان، به ویژه در پروژه های ساختمانی، تلاش می کنند از دیگر استان های کشور نیروی کار به مازندران بیاورند. به هنگام نشاکاری و برداشت برنج نیز تعداد زیادی کارگر برای چند هفته از دیگر استان ها به مازندران می آیند؛ و در فصل تابستان شب ها در خیابان می خوابند. به نظر می رسد که شهرداری تهران نیز بدون استفاده از نیروی کار مهاجر قادر به پاکیزه نگاه داشتن شهر نخواهد بود.
بدیهی است که افغانستانی های ساکن ایران رقیب بیکاران تحصیلکرده نیستند؛ و در صورت خروج آنها از ایران مشکل اشتغال فارغ التحصیلان دانشگاه ها حل نخواهد شد. در صورت اصرار به اخراج نیروی کار افغانستانی در ایران، با توجه به اشتغال کامل نیروی کار ساده در کشور، مزد کارگر غیرماهر به شدت افزایش خواهد یافت و کارفرمایان با مشکل فزاینده یافتن کارگر ساده روبرو خواهند شد. افزایش شدید هزینه نیروی کار ممکن است به کاهش فعالیت های تولیدی و بروز رکود منجر شود. در چنین وضعیتی نیروی کار ایرانی نیز از خروج کارگران مهاجر سودی نخواهد برد.
منبع: اتاق بازرگانی ایران