ارگ کلاه فرنگی یکی از معروف ترین دیدنی های بیرجند به شمار می رود - مجله 90 جعبه

این ساختمان در شش اشکوب بنا شد؛ دو اشکوب آن فضادار و بقیه طبقات جهت تکمیل فرم نمای بیرونی بر روی گنبد حوضخانه ساخته شده است. بخش همکف آن از یک پلان مربع شکل که اتاقهای متعددی آن را احاطه نموده، تشکیل شد. در همین طبقه چهار هشتی به شکل قرینه بچشم میخورد که اصلی ترین بخش ساختمان یعنی حوضخانه نیز در آن واقع شده است. حوضخانه دارای پلان هشت ضلعی بوده که طاقنما و سکوهایی آن را احاطه نموده اند.

یک حوض در وسط و گنبد با تزئینات مقرنس، رسمی بندی و کاربندی های زیبا به شکوه آن افزوده است. طبقه دوم شامل یک هشت ضلعی بوده که چند اتاق را در خود جای داده و بخشهای فوقانی فقط جنبه سمبلیک و زیبایی داشت با پنجره هایی کوچک و کم عرض که جهت تأمین نور حوضخانه تعبیه شده و به کلاه فرنگی موسوم است. بخش محوطه و باغ مجموعه براساس اسناد قدیمی به شکل چهار باغ بوده که به علت تغییراتی که در آن ایجاد شده، شکل اصلی خود را از دست داده است.

بخش همکف بنا با داشتن کاملترین نقشه و فضاسازی، جایگاه ویژه ای در این بنا دارد. فضای ورودی ارگ جلوتر از طبقه همکف ساخته شده و با چند قوس زیبا و چشمگیر طاقهایی را در آن بوجود آورده است. مجموع فضاهای بوجود آمده در طبقه همکف، علاوه بر دارا بودن تزئینات و فنون تزئینی گوناگون بگونه ای طراحی شده که فضاهای مختلف مانند هشتی، گنبدی ها و اتاق ها به وسیله دالان های ارتباطی به هم مرتبط هستند. حوضخانه بنا نیز مرکزیتی را در طبقه همکف بوجود آورد بطوریکه ورودی های مختلفی از فضای پیرامون حوضخانه به این محل گگردده می شوند.

محوطه حوضخانه یک متر از کف اصلی بنا پایین تر است. فضای پیرامون این مکان دارای طاق نماهای تزئینی با مقرنس های زیبا بوده و به تعداد طاق نماها، سکوهای کوتاهی در بخش تحتانی آن تعبیه شده است. روشنایی فضای حوضخانه به وسیله گنبدی گلاه فرنگی و به وسیله پنجره های نورگیر تامین می گردد. آب نمای زیبایی نیز با فرم مخصوص علاوه بر تهویه حوضخانه، هوای مطبوعی را در این مکان بوجود می آورد. این بنا که امروزه با نام ارگ کلاه فرنگی شناخته می گردد، به نامهای دیگری هم مشهور بود؛ از جمله ارگ حسام الدوله، قصر بی بی عروس و ارگ سرکار.