اشک: فراوری، چگونگی ترشح و تأثیرات آن در سلامت و ادبیات - مجله 90 جعبه

فرآیند فراوری و ترشح اشک

اشک به وسیله غدد اشکی (Lacrimal Glands) که در بالای چشم و در نزدیکی ابروها قرار دارند، فراوری می گردد. این غدد به وسیله سیستم عصبی خودمختار کنترل می شوند و در شرایط عادی، به صورت مداوم اشک پایه ای ترشح می نمایند تا چشم ها مرطوب و پاکیزه باقی بمانند.

هنگامی که چشم تحریک می گردد، مثلاً به وسیله عوامل محیطی مانند دود یا گرد و غبار، یا در هنگام مواجهه با احساسات شدید، غدد اشکی آغاز به فراوری اشک بیشتری می نمایند. این فرایند به وسیله اعصاب پاراسمپاتیک تنظیم می گردد که با تحریک غدد اشکی، فراوری و ترشح اشک را افزایش می دهند. پس از فراوری، اشک ها به وسیله مجاری اشکی به سطح چشم می ریزند و سپس به وسیله مجاری تخلیه به حفره بینی راهنمایی می شوند.

انواع اشک و تفاوت های آن ها

اشک ها به سه دسته اصلی تقسیم می شوند که هرکدام ویژگی ها و ترکیبات خاص خود را دارند:

1. اشک های پایه ای (Basal Tears): این اشک ها به صورت مداوم فراوری می شوند و به محافظت و مرطوب کردن سطح چشم یاری می نمایند. اشک های پایه ای حاوی پروتئین ها و مواد ضد باکتری هستند که از سطح چشم در برابر عوامل مضر محیطی و میکروب ها محافظت می نمایند.
2. اشک های انعکاسی (Reflex Tears): این نوع اشک ها در واکنش به تحریکات فیزیکی مانند دود، گرد و غبار، یا برش پیاز فراوری می شوند. اشک های انعکاسی دارای غلظت بالاتری از آنزیم ها و پروتئین های محافظتی هستند که به پاکسازی و دفع عوامل تحریک نماینده از سطح چشم یاری می نمایند.
3. اشک های احساسی (Emotional Tears): این اشک ها در هنگام تجربه احساسات شدید مانند غم، شادی، یا خشم ترشح می شوند. اشک های احساسی دارای ترکیبات شیمیایی خاصی مانند هورمون های استرس (مانند پرولاکتین و آدرنوکورتیکوتروپین) و مواد شیمیایی آرامش بخش هستند که ممکن است به تخلیه احساسات و آرامش روانی یاری نمایند.

ترکیبات اشک و نقش هر یک از مواد

ترکیب اشک پیچیده و متنوع است و هرکدام از مواد موجود در آن نقشی خاص در عملکرد و حفاظت از چشم دارند:

• آب (Water): آب اصلی ترین جزء اشک است و به مرطوب نگه داشتن سطح چشم و جلوگیری از خشکی آن یاری می نماید.
• الکترولیت ها (Electrolytes): شامل سدیم، پتاسیم و کلرید هستند که به تنظیم تعادل اسمزی و حفظ سلامت سلول های سطح چشم یاری می نمایند.
• پروتئین ها (Proteins): مانند لاکتوفرین و آلبومین که به حفظ پایداری اشک و محافظت از سطح چشم در برابر باکتری ها و ویروس ها یاری می نمایند.
• چربی ها (Lipids): چربی ها لایه ای محافظ بر روی اشک ایجاد می نمایند که از تبخیر سریع آب جلوگیری می نماید و سطح چشم را لغزنده نگه می دارد.
• آنزیم ها (Enzymes): مانند لیزوزیم که خاصیت ضدباکتریایی دارد و به محافظت از چشم در برابر عفونت یاری می نماید.
• هورمون ها و مواد شیمیایی دیگر: مانند پرولاکتین و آدرنوکورتیکوتروپین که به ویژه در اشک های احساسی یافت می شوند و ممکن است در تخلیه استرس و کاهش تنش نقش داشته باشند.

بیماری ها و اختلالات مرتبط با فراوری و ترشح اشک

بعضی بیماری ها و اختلالات ممکن است بر فراوری و ترشح اشک تأثیر بگذارند و باعث مسائل چشمی یا ناراحتی های مرتبط شوند:

1. خشکی چشم (Dry Eye Syndrome): یکی از رایج ترین اختلالات مرتبط با اشک است که در آن فراوری اشک پایه ای کاهش می یابد. این اختلال ممکن است به دلایلی مانند کار زیاد با کامپیوتر، استفاده از لنزهای تماسی یا تغییرات هورمونی ایجاد گردد. خشکی چشم باعث سوزش، خارش و ناراحتی شدید در چشم ها می گردد.
2. انسداد مجاری اشکی (Blocked Tear Ducts): در این اختلال، مجاری تخلیه اشک مسدود می شوند و باعث می شوند که اشک ها به طور طبیعی از چشم خارج نشوند. این مشکل می تواند به تورم و عفونت مجاری اشکی منجر گردد.
3. ترشح بیش ازحد اشک (Epiphora): بعضی از افراد به دلیل اختلال در تنظیم فراوری اشک، دچار ترشح بیش از حد آن می شوند که ممکن است به دلیل تحریکات مزمن یا حساسیت باشد.
4. بلفاریت (Blepharitis): التهاب پلک ها که به کاهش کیفیت اشک ها و در نتیجه خشکی و تحریک چشم ها منجر می گردد. این بیماری معمولاً در افرادی با پوست چرب یا افرادی که به عفونت های باکتریایی مبتلا می شوند، دیده می گردد.
5. اختلالات خودایمنی: بیماری هایی مانند سندرم شوگرن (Sjögrens Syndrome) می توانند فراوری اشک را کاهش دهند و باعث خشکی شدید چشم شوند. این بیماری های خودایمنی باعث حمله سیستم ایمنی به غدد اشکی می شوند و در نتیجه ترشح اشک کاهش می یابد.

اشک در آثار ادبی، ترانه ها و رمان ها

اشک به دلیل ارتباط عمیق با احساسات انسانی، همیشه در آثار ادبی، ترانه ها و رمان ها جایگاه ویژه ای داشته است. اشک در ادبیات به عنوان نمادی از اندوه، عشق، شادی و حتی امید به کار رفته است و شخصیت های بسیاری در داستان ها و اشعار برای بیان احساسات خود از اشک ریختن استفاده نموده اند.

به عنوان مثال، شکسپیر (Shakespeare) در نمایشنامه های خود مانند هملت (Hamlet) و رومئو و ژولیت (Romeo and Juliet) به دفعات از اشک به عنوان نمادی از عشق و اندوه یاد می نماید. اشک در آثار شکسپیر، نشان دهنده شدت احساسات و قدرت عاطفی شخصیت هاست.

در ادبیات معاصر، اشک به عنوان نمادی از مبارزه درونی و احساسات پیچیده نیز ظاهر شده است. در رمان هایی مانند دشت گریان (The Crying of Lot 49) نوشته توماس پینچون (Thomas Pynchon)، اشک به عنوان نمادی از بی پناهی و سردرگمی در دنیای پیچیده و بی ثبات معاصر به کار رفته است.

در ترانه ها نیز، اشک به عنوان عنصری برای بیان عواطف عمیق انسانی و آسیب های عاطفی رایج است. از ترانه های ادیث پیاف (Édith Piaf) تا آهنگ های امروزی، اشک به عنوان نشانه ای از عشق، فقدان و دلتنگی به کار می رود و به مستمعین یاری می نماید تا به احساسات هنرمند نزدیک شوند.

اهمیت اشک در سلامت چشم و محافظت از بینایی

اشک به عنوان یک مایع محافظ و مرطوب نماینده، نقش اساسی در سلامت چشم و محافظت از بینایی ایفا می نماید. اشک ها سطح چشم را مرطوب نگه داشته و با جلوگیری از خشکی، از آسیب های سطحی قرنیه و التهاب جلوگیری می نمایند.

لایه چربی اشک، سطح اشک را محافظت نموده و از تبخیر سریع آب جلوگیری می نماید که به حفظ رطوبت و یکنواختی سطح چشم یاری می نماید. بعلاوه، آنزیم های ضد باکتری موجود در اشک به جلوگیری از عفونت های چشمی یاری می نمایند و چشم را از میکروب ها و آلودگی های محیطی محافظت می نمایند.

برای افراد مبتلا به خشکی چشم، استفاده از اشک مصنوعی یا قطره های چشمی می تواند یاری نماینده باشد. این قطره ها به جایگزینی و حفظ رطوبت طبیعی اشک ها یاری می نمایند و باعث کاهش سوزش و خارش می شوند.

تأثیرات احساسی و روانی ترشح اشک احساسی

اشک های احساسی به دلیل تفاوت در ترکیبات شیمیایی خود، می توانند به تخلیه روانی و آرامش احساسی یاری نمایند. این نوع اشک ها حاوی هورمون های استرس و موادی مانند پرولاکتین و آدرنوکورتیکوتروپین هستند که به کاهش تنش های عاطفی یاری می نمایند.

مطالعات نشان داده اند که اشک های احساسی باعث آزادسازی هورمون های آرامش بخش می شوند و با تخلیه تنش ها و احساسات منفی، فرد را به حالت تعادل احساسی نزدیک می نمایند. این تأثیرات باعث شده که روان شناسان به اشک به عنوان یکی از راه های سالم تخلیه احساسات و آرامش بخشی نگاه نمایند.

جمع بندی: نقشی فراتر از حفاظت چشمی

اشک نقشی فراتر از حفاظت فیزیکی چشم دارد و به عنوان نمادی از احساسات، آرامش و ارتباط اجتماعی شناخته می گردد. این مایع پیچیده، علاوه بر مرطوب نگه داشتن چشم ها و حفظ بینایی، به افراد امکان می دهد که احساسات عمیق خود را بیان نمایند و با دیگران ارتباط برقرار نمایند. از آثار ادبی تا مطالعات علمی، اشک همیشه به عنوان عنصری مهم در زندگی انسان ها به جای مانده است و به آنالیز و مطالعه در حوزه های مختلف فرهنگی و علمی ادامه می دهد.