تجربه پیروز کشورهای پیشرفته در ارتباط صنعت و دانشگاه، سهم دانشگاه ها از درآمدهای تحقیقاتی چقدر است؟ - مجله 90 جعبه

گروه علم و پیشرفت خبرنگاران؛ نوآوری یک مؤلفه کلیدی در رشد و پیشرفت کشورهاست. یکی از گزارش های مرجع که تصویری روشن از شرایط این مولفه کشورهای مختلف را به نمایش می گذارد شاخص جهانی نوآوری (Global Innovation Index-GII) است که با استفاده از مجموعه وسیعی از شاخص ها و معیارهای مختلف، شرایط نوآوری در منطقه ها مختلف جهان را آنالیز و مقایسه می نماید.

ایران که در سال 2020 در جایگاه 67 جهان قرار گرفته بود، حالا در سال 2021 با 7 پله صعود و کسب جایگاه 60 جهان، به برترین رتبه در طول مدت حضور خود در این گزارش دست یافته است. اما این ارتقاء جایگاه در همه شاخص های زیرمجموعه اتفاق نیفتاده است و بعضی حوزه ها دچار افت شده اند. یکی از مهمترین حوزه ها، ارتباط صنعت و دانشگاه است که طبق این گزارش رتبه آن در طی یک سال 13 پله و در طی چهارسال 31 رتبه سقوط نموده است.

در پی افت شدید این شاخص، موضوع را از محمدسعید سیف مدیرکل دفتر ارتباط دانشگاه با صنعت وزارت علوم پیگیر شدیم. سیف در بخشی از پاسخ به چرایی افت ایران در این شاخص مهم و سهم دانشگاه ها از هزینه کرد تحقیق و توسعه گفت: کشورهایی که اعلام می نمایند 3 تا 4 درصد از GDP خود را صرف تحقیق و توسعه می نمایند درواقع، کل این عدد براساس بودجه دانشگاه های آن ها و شرکت های خصوصی آن ها سنجیده می گردد. من بعید می دانم که آن ها تحقیقاتی که در دانشگاه ها انجام می گردد و بعدا تبدیل به یک فناوری یا محصول می گردد را بتوانند محاسبه نمایند.

این ادعای عجیب مدیرکل دفتر ارتباط دانشگاه با صنعت وزارت علوم و بی اطلاعی ایشان از سهم دانشگاه های دولتی ایران از عایدیهای تحقیقات و فناوری، باعث شد در این گزارش با استفاده از آمارهای مستند، نحوه کسب عایدی و افزایش ارتباط صنعت و دانشگاه تسط دانشگاه های بزرگ جهان را آنالیز کنیم که در ادامه می خوانید.

دانشگاه های جهان از چه راهی کسب عایدی می نمایند؟

عایدیهای اختصاصی حاصل از اختراعات ثبت شده دانشگاهی، مقدار فروش و لیسانس آن ها، مقدار سرمایه گذاری مشترک با بخش خصوصی و درصد سهام دانشگاه ها در آن ها، ارائه خدمات پژوهشی و نوآورانه به دولت و بنگاه های خصوصی، شرکت های ایجاد شده به وسیله دانشگاه از جمله شاخص های بسیار کاربردی و پراهمیت در ارزیابی ارتباط دانشگاه ها با صنایع هستند.

دانشگاه های نوین با هدف حل مسائل جامعه، دولت و صنعت که مردم و بنگاه ها از حل آن ها عاجز بودند بوجود آمدند. سه ابزار کلیدی و فعلی دانشگاه، آموزش، پژوهش و فراوری فناوری است. با اتکا به آموزش، دانشگاه ها می توانند نیروی انسانی ماهر را برای دولت و بخش خصوصی تربیت نمایند. بعلاوه به وسیله پژوهش و فراوری فناوری این امکان میسر می گردد تا بتوان مسائل حل نشده جامعه، دولت و صنایع را حل نمود. ولی اگر دانشگاه ها مأموریت خود را صرفاَ پژوهش و آموزشی تعریف نمایند که ارتباطی با مسائل داخل جامعه ندارد تبدیل به نهادی ناکارآمد خواهند شد.

سهم دانشگاه های دولتی ایران از عایدیهای تحقیقات و فناوری چقدر است؟

در ایران، بالغ بر 80 درصد عایدی دانشگاه های ذیل وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از محل عایدیهای دولتی است. از سوی دیگر نزدیک به 15 تا 18 درصد از منابع دیگر این دانشگاه ها از محل شهریه های دانشجویی و مابقی که نزدیک به 2 درصد است از محل پژوهش و فروش فناوری است. طبق آمار لایحه بودجه سال 1399، بودجه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری 20 هزار و 300 میلیارد تومان بوده است. بعلاوه طبق گزارش اداره ارتباط دانشگاه با صنعت و جامعه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مجموع عایدیهای دانشگاه های دولتی ایران از محل قرارداد با دولت و بخش خصوصی (پروژه های اجرا شده و در حال انجام) 400 میلیارد تومان بوده است. بر این اساس، میانگین عایدی دانشگاه های دولتی از محل پژوهش و فناوری در خوشبینانه ترین حالت فقط 2 درصد است.

قراردادهای 2 درصدی، دستاوردی است که در حوزه تبدیل دانش به ثروت از طرف وزارت علوم، تحقیقات و فناوری گزارش می گردد در حالی که بزرگ ترین منابع عایدیی دانشگاه های جهان از محل فروش اختراع و دانش فنی، صدور لیسانس و سرمایه گذاری مشترک با صنایع بخش خصوصی است که دانشگاه مالک بخش مهمی از سهام آن ها است.

دانشگاه های بزرگ جهان از چه راهی کسب عایدی می نمایند؟

در بسیاری از دانشگاه های جهان، سرمایه گذاری در شرکت های بزرگ، فروش خدمات، دانش و فناوری بخش قابل توجهی از بودجه دانشگاه ها را به خود اختصاص داده است.

شکل زیر، منابع عایدیی بعضی از معتبرترین دانشگاه های جهان را در مقایسه با ایران نشان می دهد. در ایران حداقل 75 تا 80 درصد بودجه دانشگاه های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از محل بودجه های دولتی هستند. بعلاوه نزدیک به 15 درصد از عایدی دانشگاه ها از محل شهریه های مربوط به دانشجویان شبانه تأمین می گردد و نیز نزدیک به 2 درصد عایدیها از محل پژوهش و قراردادهای پژوهشی با صنایع دولتی و بخش خصوصی است. در بسیاری از دانشگاه های جهان، سرمایه گذاری در شرکت های بزرگ، فروش خدمات، دانش و فناوری بخش قابل توجهی از بودجه دانشگاه ها را به خود اختصاص داده است. شکل زیر این منابع را نشان می دهد.

طبق گزارشات هچینگر، نزدیک به 2 درصد از مالکیت معنوی و مادی اختراعات انجام شده در جهان مربوط به دانشگاه ها است و یک دهم از استارت آپ های ایجاد شده به وسیله دانشگاه هستند. بعلاوه طبق گزارش شبکه اطلاع رسانی AUTM از سال 1995 تا 2015 نزدیک به 380هزار افشای اختراع، 11هزار استارت آپ دانشگاهی، 200 دارو و واکسن ساخته شده با قاعده فروش بای دال (قانون اختراعات آمریکا)، تبدیل 70 درصد از لیسانس های صادر شده به شرکت های معتبر، 7849 لیسانس صادر شده با 68 میلیارد دلار هزینه و 591 میلیارد دلار فراوری ناخالص داخلی از سوی دانشگاه های آمریکا انجام شده است. بنابراین اطلاعات مربوط به سهم دانشگاه ها از فراوری ناخالص داخلی در آمریکا نشان می دهد دانشگاه های این کشور سهم بسیار چشمگیری در فراوری ثروت و فراوری ناخالص این کشور به وسیله ایجاد شرکت های مختلف ، فروش فناوری و دانش، سرمایه گذاری مشترک با بخش خصوصی و دولتی و ارائه خدمات دارند.

برای بهبود شرایط ایران چه باید کرد؟

یکی از شاخص های بسیار مهم در اثرگذاری دانشگاه ها در حل مسائل کشور افزایش سهم عایدی اختصاصی آن ها است. راهبرد کلان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری باید افزایش تنوع عایدیی از طرق مختلف از جمله ارتباط با صنعت باشد و از جمله شاخص های ارتباط دانشگاه با صنعت علاوه بر افزایش رقم قراردادهای ارتباط با صنعت، افزایش ثبت و تجاری سازی اختراعات، عایدی حاصل از فروش لیسانس و ورود به سرمایه گذاری در زمینه های مختلف علمی و کسب عایدی به وسیله آن ها است. از آنجایی که سهم دانشگاه ها از کل عایدیهای دانشگاهی نزدیک 2 درصد است ضروری است تا وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با اتخاذ تدابیری سهم عایدیهای مختلف از جمله ثبت اختراعات و تجاری سازی آن ها از جهت شرکت های دانش بنیان، فروش، صدور لیسانس و سرمایه گذاری مشترک با شرکت های خصوصی را دنبال نماید تا سهم ارتباط دانشگاه با صنعت افزایش یابد.