قلعه قائن یکی از بزرگ ترین و مهم ترین قلعه های اسماعیلیه - مجله 90 جعبه

به گزارش دنیای سفر رجبعلی لباف خانیکی در گفت و گو با ایسنا اظهار کرد: عظمت، وسعت و تراکم نسبتا زیاد بقایای معماری قلعه حسین قاینی آن را هم مانند هر اثر تاریخی شگفت انگیز دیگری در معرض نام گذاری های عجیب و غریب و منتسب به شخصیت های خاص قرار داده است. به عنوان مثال دکتر بلوکه و گلد اسمیت نوشته اند که این قلعه همان شهر آرتاگوانا است که در دوران هخامنشی به عنوان کاخ تابستانی پادشاهان ایران کاربرد داشته و گویا کلنل سر پرسی سایکس هم نظر آن ها را تایید نموده است؛ در حالی که قاین در دوران هخامنشی جزء قلمرو ساگارتیان و اصولاً تحت سلطه هخامنشیان نبوده و تا پاسارگاد، شوش و تخت جمشید، مرکز های هخامنشی نیز فاصله زیادی داشته است.

وی ادامه داد: روایت دیگری که در مرود قلعه قاین از قول کورتیوس مورخ یونانی نقل شده این است که در زمان یورش اسکندر در سال 328 پیش از میلاد بیش از 13هزار سپاهی و نیروی نظامی از قلعه قاین برای مقابله با مردم استفاده نموده اند. در صورتی که در متون معتبرتاریخی به آن موضوع اشاره نشده و کهن ترین یافته های باستان شناسی در قلعه قاین به قبل از قرون سوم و چهارم ه.ق نمی رسند.

لباف خانیکی توضیح داد: در نهایت اما باید گفت قلعه قاین نیز مانند بسیاری از قلعه ها قهستان در اواسط قرن 5 ه.ق احتمالا به وسیله فدائیان اسماعیلی تصرف شده و به عنوان یک پایگاه مهم تدارکاتی و تدافعی مشرف بر شهر قاین (مرکز قهستان) و شاهراه سیستان به خراسان از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بوده است. در اهمیت و عظمت قلعه قاین همین بس که یاقوت حموی از قول مقدسی آن را بلند و رفیع و با نام نعمان کبیر وصف نموده است.

این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی گفت: قلعه کوه قاین هم مانند دیگر قلعه ها به تبعیت از شرایط طبیعی کوه، بر پستی و بلندی ها ساخته شده، با این وجود سعی شده است عمده فضاهای معماری بر سطح دو سکوی طبیعی احداث شوند و به وسیله یک معبر کمانی شکل که از دو طرف آن را اطاق ها یا سنگرها در میان گرفته، به یکدیگر ارتباط یابند.

وی ادامه داد: بناهای سکوی بالایی ظاهرا اشرافی تر، وسیع تر، اساسی تر و چشم نوازتر پرداخت شده و احتمالا حکم شاه نشین داشته است، در حالی که در سکوی پائینی فضاهای معماری نسبتا کوچک تر و ساده تر شکل گرفته اند و به نظر می رسد که بیشتر جنبه دفاعی و خدماتی داشته اند. یک مجموعه معماری جالب توجه در میانه سطح صاف سکوی پائینی احداث شده که شباهت به مدرسه دارد و چنانچه فرضیه مدرسه بودن آن قابل طرح باشد بر ارزش و اهمیت فرهنگی قلعه قاین نیز می افزاید و حضور و اقامت خواجه نصیرالدین طوسی را در آن توجیه می نماید.

لباف خانیکی اضافه کرد: آنچه در هر دو سکو همچون و متعددند مخازن ذخیره آب هستند که در کوه حفر شده و دیواره های آن ها با ساروج اندود شده تا آب باران را در خود نگاه دارند.

وی اعلام کرد: دور تا دور قلعه را دیوار ضخیم و بلند با برج های متعدد نیم استوانه به فاصله های گوناگون محصور نموده است. حصار و برج های سمت جنوبی سالم تر به جامانده و اخیرا نیز بازسازی شده اند. مصالح ساختمانی قلعه عمدتا سنگ با ملات گچ و خاک و به ندرت خشت و آجر است.

این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی گفت: در بیشتر نقاط قلعه آثار بازسازی مشاهده می گردد که نشانه تداوم کارکرد قلعه است. شاید با ملاحظه همان نشانه ها بعضی اظهار نظر نموده اند که قلعه کوه بر فراز بقایای قلعه ای قدیمی تر از خود بنا شده است. سمت شمال و شمال غرب قلعه پرتگاه و غیر قابل عبور است، در حالی که سمت جنوب و مشرق از شیب کمتری برخوردار است که همین شرایط موجب شده است راه ورود به قلعه از جبهه جنوب شرقی باشد و از آن راه حتی امکان عبور احشام از قبیل قاطر نیز وجود داشته، زیرا فضاهایی که کاربری اسطبل داشته اند نیز در قلعه شناسایی شده است. البته سمت جنوب قلعه که آسیب پذیر بوده با سازه های معماری تقویت شده است.

وی ادامه داد: فعلا آنچه از بافت معماری قلعه در سکوی بالا قابل تشخیص است، یک تالار ستون دار در شمال که در منتهی الیه شمالی آن یک اطاق گنبددار، در سمت شرق تالار کوره های آهنگری و بخش جنوبی آن سازه های آخور مانند قرار گرفته است. در سمت شمال شرق تالار اطاقک هایی ساخته شده و بر کف طاقچه بعضی خمره کوچک سفالی نصب شده است. در سکوی پایینی قلعه و بر دو سوی دروازه ورودی فضاهای نسبتا سالم معماری بر جای مانده که برای آن ها کاربری سربازخانه و انبار و اسطبل فرض نموده اند. خاکبرداری های سال های اخیر ابهامات زیادی را روشن نموده و بازسازی هایی که انجام شده مانع از انهدام قلعه شده است.

لباف خانیکی یادآور شد: قلعه قاین در سال 1380 به شماره 4803 در لیست آثار ملی به ثبت رسیده است.