مجله سازشناسی موسیقی نواحی ایران - مجله 90 جعبه

خبرنگاران - محمدرضا ربیعیان: سازشناسی علم شناخت، بررسی و طبقه بندی سازهای موسیقی است. سازها را معمولاً به صورت های گوناگونی طبقه بندی می کنند، از جمله غربی یا غیرغربی.

یک تقسیم بندی دیگر که معمولاً رواج دارد، طبقه بندی سازها از نظر نحوۀ صدادهی یا نواختن آنها است که به چند دستۀ کلی تقسیم می شود: سازهای زهی، سازهای کوبه ای، سازهای بادی، سازهای کلیددار و سازهای الکترونیک. هر یک از اینها هم زیرشاخه ها و انواعی دارند. در سنت موسیقی ایرانی فقط سازهای زهی، کوبه ای و بادی کاربرد دارند.

سازهایی که در موسیقی دستگاهی یا موسیقی ملی ایران به کار می فرایند عبارتند از: تار، سه تار، بربط، سنتور، قانون، کمانچه، نی، قیچک، رباب، تمبک، دف، دایره و دایره زنگی. تعدادی از این گروه در موسیقی نواحی هم کاربرد دارند، مثل نی، کمانچه و قیچک، با این تفاوت که تنوع بسیار بیشتری دارند.

در اینجا فقط به طبقه بندی سازهای موسیقی نواحی ایران می پردازیم.

زِه صداها (کوردوفون ها) یا سازهای زهی

زه صداها سازهایی هستند که صدا در آنها از طریق ارتعاش زه (سیم یا وَتَر) ایجاد می شود. زه صداها انواعی دارند که می توان آنها را به دو دستۀ کلی مضرابی (زخمه ای) و آرشه ای (کمانی) تقسیم کرد. زه صداهای مضرابی دو گروه دارند: مقیّدات (سازهایی که روی وتر یا وترهای آنها انگشت گذاری می شود، مثل دوتار) و مطلقات (سازهایی که روی وتر یا وترهای آنها انگشت گذاری نمی شود، مثل سنتور). در موسیقی نواحی ایران نوع مطلق کاربرد ندارد.

برخی از زه صداهای مضرابی (زخمه ای) عبارتند از: دوتار که در استان های خراسان شمالی، خراسان رضوی، گلستان (منطقۀ ترکمنی و کتول) و شرق مازندران نواخته می شود؛ تنبور که در کردستان، کرمانشاه و لرستان رواج دارد؛ تمبوره در منطقۀ تالش (غرب گیلان)؛ تمبورک در بلوچستان؛ رباب در سیستان و بلوچستان؛ بِنجو یا بینجو در بلوچستان؛ ساز عاشیقی در آذربایجان شرقی و غربی که در استان های اردبیل، زنجان، همدان و قزوین هم رواج دارد؛ تار آذربایجانی؛ باغلاما و سازهای هم خانوادۀ آن در آذربایجان غربی و کردستان؛ تمبیرۀ نوبان در هرمزگان.

زه صداهای آرشه ای (کمانی) عبارتند از: سَرود یا قیچک در سیستان و بلوچستان؛ کمانچه که در استان های خراسان شمالی، گلستان (مناطق ترکمن نشین و کتول)، آذربایجان شرقی و غربی، کردستان، کرمانشاه، لرستان و چهارمحال و بختیاری متداول است و در نواحی ایران با اسامی و گویش های گوناگونی شناخته می شود؛ رَباب یا ربابه در میان کولی های عرب زبان خوزستان و تا حدودی بومیان عرب زبان کیش رواج دارد.

پوست صداها (ممبرانوفون ها) یا سازهای کوبه ای و ضربه ای دارای پوست

پوست صداها یا سازهای کوبه ای و ضربه ای دارای پوست در نواحی ایران انواع بسیاری دارند و از نظر ساختمان و نوع نواختن دو دسته اند. طبل هایی که با ضربۀ مستقیم چوب یا دست به صدا درمی آیند و ممکن است طبل های دوطرفه یا یک طرفه باشند؛ و طبل هایی که با ضربۀ غیرمستقیم به صدا درمی آیند و در معرض فراموشی اند.

دهل (سیستان و خراسان)، دمّام (بوشهر)، دُکُّر یا دهلک (بلوچستان)، نقاره یا دِسَرکوتِن (مازندران مرکزی)، نقارۀ نقاره خانه (خراسان رضوی)، تمبک، دف و دایره برخی از این نوع سازهای کوبه ای دارای پوست هستند.

خودصداها (ایدیوفون ها) یا سازهای کوبه ای بدون پوست

خودصداها سازهایی هستند که خود به خود قابلیت صدادهی دارند و مادۀ سازندۀ آنها سخت، نامنعطف و در عین حال قابل ارتعاش است. خودصداهای کوبه ای، تیغه ای، سایشی و دمیدنی از انواع این گروه سازها هستند و بر حسب شکل، جنس، نحوۀ استفاده یا چگونگی تولید صدا به گونه هایی تقسیم می شوند.

برخی خودصداهای متداول عبارتند از: چاک یا تخته (هرمزگان)، کَرب (خراسان رضوی، اصفهان، فارس، گیلان، مازندران و سمنان)، سنج (بوشهر)، تشتک و کوزه (بلوچستان)، زنگ ها، زنگوله ها و ناقوس ها، تِرَکی (مازندران)، قوپوز یا زنبورک (گلستان) و قارقارک.

هواصداها (آیروفون ها) یا سازهای بادی

هواصداها سازهایی هستند که صدا در آنها از طریق ارتعاش هوا ایجاد می شود و در دو گروه کلی هواصداهای آزاد و سازهای بادی قرار می گیرند.

در هواصداهای آزاد اشیا با چرخاندن سریع در هوا و تماس جدارۀ بیرونی آنها با هوای پیرامون صدا تولید می شود. این سازها ابتدایی اند و در برخی فرهنگ ها وجود دارند، از جمله یک نمونه از آن در روستاهای کوهستانی رودبار (گیلان) بود که وِروِرَک نام داشت.

در سایر سازهای هواصدا، هوا در داخل لوله یا محفظۀ صوتی ارتعاش پیدا می کند و صدا تولید می شود که به دو گروه مقیدات و مطلقات تقسیم می شوند.

هواصداهای مقید سازهایی هستند که روی لوله یا محفظۀ صوتی شان سوراخ هایی دارند که با بستن یا باز گذاشتن آنها به صدا درمی آیند و سه دسته اند: لبه دار لوله ای، مثل نی و نی لبک؛ لبه دار محفظه ای، مثل سوتک های سفالی؛ زبانه دار، مثل دوزَله و سرنا؛ دهانۀ پیاله ای، مثل کَرنا.

هواصداهای مطلق سازهایی هستند که روی لوله یا محفظۀ صوتی آنها سوراخی برای انگشت گذاری و تغییر ارتفاع صدا وجود ندارد و بسیار متنوعند، مثل نفیرها یا بوق های شاخی. این سازها از جنس نی، شاخ، پوست درخت، چوب، فلز و سفال ساخته می شوند.

نمونه هایی از سازهای هواصدا عبارتند از: نی (تقریباً در تمام نواحی ایران، با اسامی گوناگون)، نی لبک (گیلان و گلستان)، دونلی (بلوچستان)، سوتک، قِرنِی یا قِرنِه (مازندران)، دوزَله (کردستان)، نی جفتی (هرمزگان)، نی انبان (بوشهر)، سرنا (در همۀ نواحی ایران جز ترکمن صحرا)، کَرنا (فارس)، بالابان (آذربایجان شرقی)، بوق صدفی (سمنان)، هارمونی یا هارمونیا (بلوچستان)، گارمون (آذربایجان شرقی)، کرنا (گیلان و مازندران)، بوق (بوشهر)، نفیر و شیپور (در موسیقی مذهبی و تعزیه).

منبع: سازشناسی ایرانی، ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی، موسسۀ فرهنگی-هنری ماهور، چاپ سوم، 1396