اتمام فاز دوم بازسازی مناره مسجد جامع نطنز - مجله 90 جعبه

به گزارش خبرنگاران، حسین یزدانمهر در گفت و گو با ایسنا، اظهار کرد: با توجه به آسیب های موجود بر روی مناره مسجد جامع که بر اثر عوامل جوی و فرسایش اتفاق افتاده است، فاز دوم عملیات بازسازی مناره مسجد جامع با تامین اعتبار لازم انجام شد.

وی اضافه نمود: این مرحله شامل ادامه مرحله عملیات بازسازی، بازسازی و استحکام بخشی قسمت های آسیب دیده مناره به ویژه بندکشی و تعویض کاشی ها و آجرهای فرسوده میانی سرانجام یافت.

سرپرست اداره میراث فرهنگی شهرستان نطنز گفت: فاز اول این پروژه استحکام بخشی و بازسازی قسمتی از مقرنس جبهه شمالی مناره بوده است.

وی توضیح داد: با توجه به نوع مصالح به کار رفته و عوامل جوی، لزوماً باید حداقل هر 20 سال مکان های مورد ریزش و آسیب پذیر بازسازی گردد و از سال 1349 و سپس 1379 و در حال حاضر نیز از سال 1399 تا به امروز در 2 فاز این بازسازی و بازسازی صورت گرفته است.

مسجد جامع یا مسجد آدینه نطنز مجموعه ای از چند بنای مذهبی شهر نطنز در استان اصفهان است که همهٔ آن ها در زمان اولجایتو خدابنده و پسرش ابوسعید بهادرخان ساخته شده اند. ساختمان ها مربوط به زمان های مختلف ولی فاصلهٔ زمانی ساخت آن ها به یکدیگر اندک است. این مجموعه شامل مسجد جامع و یک خانقاه و مقبرهٔ شیخ عبدالصمد و یک منارهٔ 37 متری است. این اثر در تاریخ 18 تیر 1311 با شمارهٔ ثبت 188 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

معماری مسجد جامع نطنز

آندره گودار درباره مجموعه بناهای مسجد و مقبره نوشته است که محورهای اصلی این بناها، که همان محور محراب آنهاست، در حدود ده درجه با یکدیگر اختلاف دارد و این اختلاف بیش از آن است که بتوان حمل بر اشتباه در نقشهٔ بنا کرد. پس باید پذیرفت که به هنگام احداث این دو بنا، روش سازندگان هریک از آن ها در معین راستای قبله با دیگری تفاوت داشته است. وی اضافه نموده است که راه ورود مقبره، که به شکلی نامناسب تعبیه شده، علت بر آن است که بنای مقبره به مسجد اضافه شده است؛ ولی به اعتقاد دونالد ویلبر، مقبرهٔ شیخ عبدالصمد از مسجد جامع قدیمی تر است؛ چون در نقاطی که گچ دیوارها فرو ریخته است، قسمتی از تزیینات آجری قدیمی تر آن دیده می گردد.

به نوشتهٔ وی، علایم آشکاری وجود دارد که در نمای شمالی مقبره، یک سردر بوده که با توجه به نوع قالب گیری گچی، در حدود 707ق مسدود شده است. شرودر نیز اظهار داشته که گنبدخانهٔ مسجد از چهار ایوان آن قدیمی تر است و ایوان ها و طاق نماهای صحن به بنای موجود اضافه شده است؛ زیرا محور گنبدخانه با محور صحن مسجد اختلاف دارد و در کتیبهٔ یکی از ایوان ها نیز این عبارت دیده می گردد: مسجد در داخل مسجد ساخته شده. آندره گودار تاریخ کتیبهٔ سَردَر خانقاه را 716ق یا 717ق معین نموده است. البته این کتیبه را امروزه با تاریخ 716ق بازسازی نموده اند.

سیر تحول بنای مسجد جامع نطنز

بر اساس تحقیقات و کاوش های سازمان میراث فرهنگی در دو دههٔ اخیر، قدیمی ترین بخش این مجموعه گنبدخانهٔ جبههٔ جنوبِ غربی مسجد است. کتیبه ای که در 1352ش در این گنبدخانه کشف شد نشان داد که این گنبدخانه در 389ق بنا شده و در نتیجه، قدیمی ترین گنبدِ تاریخ دار منطقه است. طاق ایوان شمالی در دوره های بعد فرو ریخته که بازسازی شده است؛ ولی تزیینات و کتیبه های آن در این بازسازی اعاده نشده است؛ و امروزه فقط در طرفین لبهٔ هلالی طاقِ این ایوان، بخشی از کتیبهٔ قدیمی دیده می گردد. در حد فاصل طبقهٔ اول و دوم این ایوان، کتیبه ای از دورهٔ صفویه باقی است.

در نیم قرن اخیر، کف این ایوان با کاشی فرش شده است. چنان که گذشت، در تقّدم یا تأخّر احداث بقعهٔ شیخ عبدالصمد نسبت به بنای مسجد اختلاف نظر وجود دارد. این بقعه ازاره ای از کاشی های ستاره ای شکل داشته که این کاشی ها به سرقت رفته است. بعلاوه بر دیوار جنوبی این بقعه، محرابی از کاشی وجود داشته که به نظر دونالد ویلبر، احتمالاً همان محرابی است که اکنون در موزهٔ ویکتوریا و آلبرت لندن نگه داری می گردد. ویلبر بعلاوه احتمال داده است که کاشی های حاشیهٔ این محراب مورخ به 707ق و امروزه در موزهٔ هنری متروپولیتن باشد.

بنای خانقاه در غرب این مجموعه قرار داشته که هم اکنون فقط سَردَر آن باقی است. بنا بر اظهارات اهالی محل، این بنا تا سرانجام دورهٔ صفویه وضع بسیار خوبی داشته و در حملهٔ افغانان، ویران شده است. در 1375ق شبستانی بر جای خرابه های این خانقاه احداث شده است. قسمتی از سردر خانقاه و تزیینات آن به مرور زمان فرو ریخته بود که در دههٔ اخیر بازسازی شده است. امروزه سقف این سردر با مقرنسی زیبا و کاشی های رنگارنگ پوشیده و کاشی کاری نمای خارجی آن بازسازی شده است. احداث منارهٔ این مجموعه، بر اساس کتیبهٔ آن، در 725ق شروع شده است. کاشی های مناره، که به تدریج فرو می ریخت و هر ساله آسیب بیشتری می دید، در 1356ش بازسازی اساسی شد. نکتهٔ قابل توجه در این مجموعه تفاوت تزیینات در قسمت های مختلف آن است: بناهای مسجد جامع و بقعهٔ شیخ عبدالصمد تماماً گچ اندود و بدون تزیینات کاشی است؛ در حالی که سردر خانقاه و مناره و پایهٔ آن، که در فاصلهٔ کوتاهی از مسجد و بقعه ساخته شده، پوشیده از کاشی است.

به اعتقاد آرتور پوپ، این تفاوت فاحش در تزئینات به این علت است که در هنگام ساخت مسجد جامع نطنز، هنرمندان بیشتر در شمال کشور (شهر تبریز) سرگرم کار بوده اند و پس از اتمام مشغولیت های آنهاو بازگشتشان خانقاه این مجموعه ساخته شده است.

کتیبه های مسجد جامع نطنز

قدیمی ترین کتیبه بنا، بر ضلع شرقی گنبدخانه، مورخ به 389ق است؛ و درِ منبت کاری شده این ورودی کتیبه ای به تاریخ 825ق دارد. ایوان شمالی مسجد جامع نطنز و مقبره شیخ عبدالصمد هریک کتیبه ای به تاریخ 707ق دارد. بخش سرانجامی کتیبهٔ سردر خانقاهی که در غرب مسجد بوده فرو ریخته بوده که اکنون با تاریخ 716ق بازسازی شده است. سردر خانقاه چهار لوح مرمر دارد که یکی از آن ها مورخ به 912ق است و بر بالای در چوبی آن، تاریخ 1348ق دیده می گردد. بر دو کتیبه مناره، تاریخ های 725ق و 1342ق ثبت است.

درِ قدیمی مسجد جامع نطنز، که به کوچه مجاور ضلع شمالی آن گگردده می گردد، کتیبه ای دارد که بر طبق آن، تاریخ اتمام ساختِ در 972ق و تاریخ نصب آن 1012ق بوده است. در ایوان جنوبی مسجد، دو لوح وقفنامه به تاریخ های 1103ق و 1259ق وجود دارد. در این ایوان، کتیبه ای دیگر حاکی از تعمیرات 1178ق است. از زیر لایه های گچیِ پوشش این ایوان، نوشته هایی به نظم و نثر با تاریخ های مختلف آشکار شده است؛ از جمله تاریخ های: 899ق، 940ق، 951ق، 993ق، 1178ق کتیبه ای منظوم در ایوان شمالی ماده تاریخی دارد که خبر از تعمیرات و سفیدکاری مسجد در 1139ق می دهد. کف این ایوان نیز پوشش کاشی مورخ به 1366ق و نیز 1326ش دارد.

صندوق قبر شیخ عبدالصمد نیز پوششی از کاشی دارد که بر اساس کتیبه منصوب بر بالای آن، در 1045ق صورت گرفته است. ضریح چوبی این آرامگاه مورخ به 1064ق است. علاوه بر این کتیبه ها، دو فرمان از شاه عباس اول صفوی و شاهزاده حسام السلطنه قاجار بر سردر مسجد وجود دارد که به ترتیب مورخ به 1024ق و 1281ق است.