ایرانیان در صدها سال قبل یخ تولید می کردند - مجله 90 جعبه

یخچال هایی که روزگاری نیاز مردم هر محله ای را در فصل گرما رفع می کرد؛ بناهایی با معماری و روشی خاص برای تولید طبیعی یخ که قدمتی به بلندای تاریخ دارد. یخچال های طبیعی و قدیمی که روزگاری نه چندان دور در زیر زمین وجود داشت که برخی قربانی گذشت زمان شده و برخی نیز مورد بازسازی قرار گرفته است.

تهیه یخ به صورت طبیعی و ارائه آن به مردم

این موضوع وقتی با یک پژوهشگر تاریخ مطرح شد، گفت: یخچال های تبریز با استفاده از طاق های ضربی آجر و سنگ چینی پایه های بنا به اقلیم سرد تبریز در زیرزمین ساخته شده اند که کار تهیه یخ و نگهداری از یخ را در طول سال و ارائه آن برای مردم در قدیم به عهده داشت.

کریم میمنت نژاد اضافه کرد: شاردن سیاح فرانسوی با زندگی در دوران صفوی در ایران، توضیحات مفصلی در رابطه با تولید یخ و این که ایرانیان به صورت طبیعی پیروز به ساخت یخچال ها شده اند داشته است.

میمنت نژاد با اشاره به وجود یخچال های بسیاری در کلانشهر تبریز گفت: در هر محله و میادین هرمحله یک یخچال وجود داشت که امروزه تعدادی از آن ها باقی مانده اما برخی از همین یخچال ها بنا به دلایلی از بین رفته اند؛ وجود یخچال ها در زیر زمین موجب شده است تا در حوادثی چون زلزله مصون مانده و آسیب نبینند.

باز بودن دریچه های یخچال ها در شب

به گفته این پژوهشگر تاریخ و معماری تبریز، یخچال های تبریز از لحاظ معماری به شکل تونلی و دارای فضای مستطیلی با یک سقف طاقی و در یکی که در محله ویجویه واقع شده است به شکل گنبدی هستند که دارای دریچه و دیواره های بسیار قطور به عنوان عایق حرارتی و برودتی ساخته شده اند.

میمنت نژاد اضافه کرد: کف این سازه ها تشکیل شده از چندین حوضچه است که با ورود آب به این حوضچه ها، دریچه های یخچال ها به هنگام شب باز می شد تا برودت هوا و گردش هوای سرد، باعث یخ بستن آب ها می شد و به هنگام روز نیز دریچه ها با کاهگل پوشانده می شد تا حفظ دمای داخل فضای یخچال رخ دهد.

او ادامه داد: در فصل زمستان تولید یخ به صورت روزانه انجام می گرفت و در نهایتاً با اتمام فصل زمستان و از راه رسیدن فصل گرما، دریچه ها به صورت کامل پوشانده می شد تا از ورود هوای گرم به داخل این یخچال جلوگیری شود.

این پژوهشگر تاریخ بیان نمود: در نهایت در زمان مورد نیاز، به یخ ها از راه یک پلکان دسترسی پیدا کرده و شکسته می شد و برای فروش به مردم آماده می شد.

یخچال صادقیه بزرگ ترین یخچال تبریز است

میمنت نژاد گفت: یکی از یخچال های بزرگ در کلانشهر تبریز، یخچال صادقیه است که در کنار میدان چایی و برای استفاده از این آب ساخته شده بود که بازسازی های لازم برای حفظ این یخچال انجام گرفته است.

وی با اشاره به وجود یخچال قائم مقام در تبریز اضافه کرد: این یخچال معروف به یخچال میرزا موسی خان قائم مقام فراهانی در محله ششگلان است که خوشبختانه این یخچال نیز بازسازی و حفظ شده است.

این پژوهشگر تاریخ ادامه داد: شهرداری تبریز یکی دیگر از یخچال های تبریز در کوی له له بیگ را تملک و اکنون در حال بازسازی می باشد.

ثبت یخچال ها به عنوان سازه های ملی

میمنت نژاد با اشاره به اینکه یخچال های موجود در کلانشهر تبریز به عنوان سازه های ملی ثبت شده است، اضافه کرد: یخچال بیلانکوه متأسفانه به عنوان زباله گاه درآمده و نیاز مبرمی به بازسازی دارد.

وی از تخریب اخیر یخچالی بسیار با قدمت بالا در خیابان ملل متحد و نیاز مبرم برای بازسازی این یخچال گفت: یخچال دیگری در میدان ورجی نیز تخریب شده و هم چنین یک یخچالی در خیابان شهید بهشتی (منصور سابق) نیز از بین رفته است.

این پژوهشگر تاریخ بیان نمود: یکی دیگر از یخچال های تخریب شده، یخچالی در مقابل مدرسه شاه سلطان حسین ولی است که بخشی از ان زیر خیابان چای کنار محفوظ هست و نیاز به بازسازی دارد.

وی اضافه کرد: یخچال های طبیعی در بیشتر نقاط تبریز وجود دارد که یکی از منحصر به فردترین آن ها یخچال ویجویه است که در حال حاضر انباری چاپخانه شده است.

وجود 9 یخچال طبیعی در کلانشهر تبریز

در این رابطه مدیر باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی گفت: در حال حاضر تعداد یخچال های موجود در استان آذربایجان شرقی به 9 یخچال می رسد که یخچال های قائم مقام، له له بیگ، بیلانکوه، صادقیه در تبریز وجود دارد.

حسین اسماعیلی عتیق از وجود یخچال هایی در روستا بوکت واقع در شهرستان عجب شیر، کوزه کنان و شهرستان مراغه خبر داده و اضافه کرد: یخچال صادقیه تبریز در زمره قدیمی ترین یخچال هاست که بازسازی شده است.

وی ادامه داد: طی بارش های بهاری و نشست زمین، یخچال میرزا مهدی در تبریز شناسایی شده که بعد از ثبت این یخچال، مورد بازسازی قرار خواهد گرفت.

نگهداری مواد غذایی و جلوگیری از فاسد شدن آن ها

این باستان شناس گفت: مردم همواره محلی را برای نگهداری مواد غذایی و جلوگیری از فاسد شدن در نظر می گرفتند که قبل از پیدایش این یخچال ها معمولا از چاه و یا تونل استفاده می کردند که البته دارای مدت زمان مشخصی بود.

اسماعیلی عتیق با اشاره به پیدایش یخچال های طبیعی از صدر اسلام بیان نمود: کاربرد یخچال های طبیعی متفاوت است بدین گونه که در فصل زمستان که نیاز به مصرف آب در بخش کشاورزی نبود، آب به صورت لایه لایه در این یخچال ها یخ بسته و در فصل تابستان مورد استفاده قرار می گرفت.

او اضافه کرد: در گذشته ها در هر محله یک یخچال طبیعی وجود داشت و از معماری منحصر به فردی برخوردار هستند.

تاریخ ایران در برگیرنده ابنیه های تاریخی شگفت انگیزی است که روزگاری بر سر زبان ها بود اما شاید گذشت زمان و البته پیشرفت علم و تکنولوژی، موجب فراموش شدن آنها شده اما معماری اصیل و خاص یخچال های طبیعی در تبریز، چیزی نیست که باید به سادگی قربانی زمان شود.

مهر نوشت، حفظ و نگهداری ابنیه های تاریخی و البته یخچال های طبیعی یکی از ضرورت های کلانشهر تبریز است چرا که بیانگر تاریخ و یادآوری روزهایی است که ایرانیان به تولید طبیعی یخ دست یافته بودند.